ΑΡΧΙΚΗ - HOME  |  ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ - WHO WE ARE   |   ΠΡΟΪΟΝΤΑ - PRODUCTS  |   ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - CONTACT

Σφουγγαράδες

& Σφουγγάρια

Η Σπογγαλιεία

στις Ν. Σποράδες

Φυσιολογία

των Σπόγγων

Η επεξεργασία

& το εμπόριο

Τάρπον Σπρίνγκς

Αρμενίζοντας

Τα σπογγαλιευτικά

σκάφη

Μέθοδοι

Σπογγαλιείας

Διάσωση

της Παράδοσης

Έθιμα από τα ταξίδια των σφουγγαράδων

Εισαγωγή

Τα Ποκινήματα

Οι ετοιμασίες (τα ποκινήματα) των σφουγγαράδικων για το μεγάλο καλοκαιρινό ταξίδι κρατούσαν πάνω από δύο μήνες (Φεβρουάριο - Μάρτιο). 

Γι’ αυτό εκείνο το διάστημα έπρεπε να μαζευτούν τα διάφορα εργαλεία της δουλειάς, να φροντίσουν τις κουμπάνιες για τη τροφοδοσία του πληρώματος για έξη μήνες. Τα βασικά τρόφιμα ήταν οι γαλέτες και ο καβουρμάς. 

Εκείνη την εποχή ο καπετάνιος έπρεπε να καταρτίσει το πλήρωμά του, με τις διάφορες ειδικότητες που θα πάρει μαζί του. Τότε έπρεπε να γίνουν τα συμβόλαια και να αρχίσει να δίνει τα «πλάτικα».

Ο αγιασμός

Πριν από κάθε αναχώρηση γινόταν αγιασμός και ο κάθε καπετάνιος καλούσε το παπά που συμπαθούσε και πίστευε ότι θα του φέρει γούρι. Ο αγιασμός γινόταν πάντα με την εικόνα του Αγίου Νικόλαου που τον είχανε προστάτη βοηθό και καταφύγιο.

Επίσης έχει ακουστεί από ναυτικούς ότι σε περίπτωση κινδύνου έβλεπαν τον Άγιο μπροστά τους να προσπαθεί να τους σώσει. Γι’ αυτό κρεμούσαν την εικόνα του μπροστά στο δοιάκι και του έκαναν λειτουργίες για να τους σώσει.

Παρόντες στον αγιασμό ήταν όλοι οι άντρες του πληρώματος, αλλά καμιά γυναίκα, γιατί πίστευαν ότι έφερναν γρουσουζιά, αν και ήθελαν να τις βλέπουν στο «παλαμάρι» κατά την αναχώρηση, για να πάρουν μαζί τους μορφές τους που θα τους συντρόφευαν στο ταξίδι.

Η μέρα της αναχώρησης ήταν πολύ δύσκολη και φορτισμένη από συναισθήματα για όλους αλλά περισσότερο για τον καπετάνιο διότι έπρεπε να συγκεντρώσει το πλήρωμα του. Πολλοί από το πλήρωμα την τελευταία στιγμή το μετάνιωναν και δεν παρουσιάζονταν καθόλου και άλλοι μεθούσαν και έπρεπε ο καπετάνιος να στείλει το υπόλοιπό πλήρωμα για να τους βρει. Ακόμα, άλλοι έρχονταν της τελευταία στιγμή και απειλούσαν το καπετάνιο να τους δώσει παραπάνω χρήματα αλλιώς θα έμεναν πίσω στο νησί. Έτσι με χίλιους τρόπους τερματιζόταν αυτή η διαδικασία. Υπήρχαν όμως πιο σοβαροί και πιο φρόνιμοι που ερχόντουσαν την 
καθορισμένη ώρα. Μερικοί κουβαλούσαν μαζί τους μουσικά όργανα και γινότανε χορός από κοπέλες στην αποβάθρα.

Στο μεταξύ το απόγευμα μαζεύονταν στη παραλία μανάδες, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι, παλιοί σφουγγαράδες, πατεράδες και κουβεντιάζανε μεταξύ τους. Η κοινή ανησυχία και λαχτάρα τους ένωνε. 

Τέλος ερχότανε η ώρα της αναχώρησης και ένα κλίμα θλίψης επικρατούσε. Κάποια στιγμή μπαίνανε όλοι μέσα λύνανε τα σχοινιά και σαλπάρανε, κάνανε δυο, τρεις βόλτες σε σχήμα σταυρού και έπειτα ανέβαιναν όλοι στα άλμπουρα και χαιρετούσαν με τα άσπρα μαντίλια τους. Το ίδιο κάνανε και αυτοί που ήταν στην στεριά. 

Όταν τα καΐκια απομακρύνονταν οι γυναίκες βγάζανε το ανοιχτόχρωμο τσεμπέρι που φορούσαν και το αντικαθιστούσαν με μαύρο το οποίο το φορούσαν για όσο καιρό έλειπαν οι άντρες τους. Ακόμα, σήκωναν τις κοτσίδες τους ένα γύρω πάνω από το κεφάλι τους και αυτό ήταν δείγμα θλίψης και επέστρεφαν στο σπίτι τους και αναλάμβαναν και το ρόλο του άντρα τους.

Το πακέτθο

Μετά την αναχώρηση τους από το νησί το μόνο μέσο επικοινωνίας που είχαν οι σφουγγαράδες με τους δικούς τους ήταν το «πακέτθο». 

Το πακέτθο ήταν ένα από τα μεγαλύτερα καΐκια όπου αποθήκευαν κυρίως τα σφουγγάρια. Του έδιναν αυτό το όνομα επειδή δυο-τρεις φορές το καλοκαίρι ο καπετάνιος το έστελνε πίσω στην Κάλυμνο με τριπλό προορισμό:

• να μεταφέρει τα σφουγγάρια που είχαν συγκεντρωθεί, 

• να δώσει τα γράμματα και τα νέα του πληρώματος στους δικούς τους και 

• να ξαναγυρίσει πίσω φέρνοντας τα γράμματα των γυναικών τους.

Όταν έφτανε το «πακέτθο» στο λιμάνι μοίραζε τα σφουγγάρια και τα γράμματα. Μαζεύονταν τότε οι γυναίκες, χορεύανε και φτιάχνανε πεστελλώματα για τους άνδρες τους (έφτιαχναν κρίθινες κουλούρες, τυρί καλύμνικο, μυζήθρες, σύκα μελλά, ζαχαροκούλουρα). 

Έπειτα έγραφαν γράμματα με τα νέα όλης της οικογένειας. Πολλές γυναίκες που δεν ήξεραν γράμματα έπρεπε βρουν γραμματικό για να τους τα γράψει. 

Ανάλογη ήταν και η χαρά των σφουγγαράδων όταν μάθαιναν πως «το πακέτθο» γύρισε στον τόπο της δουλειάς κι έπαιρναν τα γράμματα των γυναικών τους και τα πεστελλώματα. Με λαχτάρα τα γεύονταν και άλλαζε η γεύση της μισομουχλιασμένης γαλέτας στο στόμα τους. 
Έτσι το πακέτθο για γυναίκες και άντρες ήταν ο παρήγορος άγγελος του καλοκαιριού

Το χαμπάρι - το ξόι

Δεν θα μπορούσες να ζεις στην Κάλυμνο, να 'χεις γνωρίσει την τάξη των σφουγγαράδων και να μη συμμετέχεις στις πίκρες και στις χαρές του. Έτσι όταν ακουγόταν το χαμπάρι ενός μηχανικού σφουγγαρά, πως έσκασε στη μηχανή, το κακό μαντάτο κυκλοφορούσε αμέσως από δεύτερο χέρι από στόμα σε στόμα. 

Το χαμπάρι το ακολουθούσε το ξόι, στο σπίτι του πεθαμένου (ξόι ή ξόδι = εκφορά του νεκρού, κηδεία, θρήνος). Και επειδή έλειπε ο νεκρός μέσα στη μεγάλη σάλα, έβαζαν σε ένα πανέρι τα ρούχα του καταγής τοποθετημένα και κάθιζαν τριγύρω. 

Παλιά οι μοιρολογίστρες, μόνο με τις μπουκαμίσες τους ή τα μαλλιά λυτά στο πρόσωπο, χτυπούσαν σταυρωτά το στήθος και τραβούσαν τα μαλλιά τους. Τα μοιρολόγια μιλούσαν για τη λεβεντοπνίχτρα θάλασσα. Αυτό το σπαραξικάρδιο ξόι έχει σταματήσει εδώ και χρόνια. 

Οι θαλασσινοί μας είναι πιστοί χριστιανοί. Έπαιρναν μαζί τους τις λαμπάδες της Λαμπρής. Τις άναβαν ή τις έσβηναν στη θάλασσα. Έταζαν στον άγιο τα πρώτα σφουγγάρια που θα βγάζαν από τη πρώτη δουλειά. Μόλις γύριζαν με το καλό παρέδιναν αυτά τα σφουγγάρια στους επιτρόπους της εκκλησίας. (Σχεδόν όλες οι εκκλησίες έχουν αγιογραφηθεί ή χτιστεί με την πώληση των σφουγγαριών του Αγίου). Η Κάλυμνος χρωστά πολλά στους σφουγγαράδες της.

Ο Χορός του μηχανικού

Ο Χορός του μηχανικού χορεύεται σε διάφορες εκδηλώσεις είτε έχουν σφουγγαράδικο περιεχόμενο είτε όχι (γάμους, γλέντια, πανηγύρια) και είναι πολύ αγαπητός. 

Είναι απομίμηση του πιασμένου μηχανικού, δηλαδή του δύτη που βουτούσε με σκάφανδρο κι έχει πιαστεί, δηλαδή έχει πάθει τη νόσο των δυτών (ημιπαράλυση). 

Αυτός ο χορός ξεκίνησε σχεδόν πριν από 50 χρόνια. Όμως τις ρίζες του πραγματικού χορού με ήρωα αληθινά πιασμένο μηχανικό, θα τις αναζητήσουμε στα τέλη του περασμένου αιώνα. 
Τότε είχαμε τους πρώτους μηχανικούς και τους πρώτους «πιασμένους». Η παντελής άγνοια κανόνων κατάδυσης (βάθος, χρόνος, γενική συμπεριφορά) ήταν η αιτία που υπήρχαν πολλά θύματα «σκασμένοι και πιασμένοι»...

Ο χορός του μηχανικού ήταν καθαρά ανδρικός.

Τα γλέντια γινόντουσαν στις ταβέρνες με χορούς και βιολιά και λαούτα. Παρακολουθούσαν και αυτοί που η πίκρα τους ήταν πιο ελαφριά και μπορούσαν να σύρουν τα πόδια τους με το μπαστούνι. Μετά από ένα-δύο ποτηράκια δεν πίστευαν ότι δεν μπορούσαν να χορέψουν και ότι έπρεπε να αρνηθούν της χαρές της ζωής. Ο πιο ζωηρός ακουμπώντας πάνω στους άλλους προσπαθούσε να κάνει λίγα τρεμουλιαστά βήματα χορού και σιγά σιγά όταν συνειδητοποιούσε ότι δεν μπορούσε να χορέψει, οι φίλοι του τον κρατούσαν με πόνο ψυχής, αναλογιζόμενοι ότι θα μπορούσαν κι εκείνοι να πάθουν τα ίδια. Και μετά αδύναμος καθώς ήταν καθόταν στην καρέκλα και του γέμιζαν το ποτήρι με κρασί για να σβήσει τον καημό του. 

Ο χορός του μηχανικού είναι γνήσια Καλύμνιος χορός και καθαρά αντρικός. 

Πώς επιβίωσε ο χορός
Μετά από τον πόλεμο (1952), ένας Καλύμνιος απόφοιτος της Γυμναστικής Ακαδημίας Σωματικής Αγωγής, ο Θεόφιλος Κλωνάρης, γιος μηχανικού σφουγγαράδικου προσελήφθη στο συγκρότημα της Δώρας Στράτου. Έτσι αποφάσισε να μιμηθεί ο ίδιος το χορό του μηχανικού (ένα χορό που ο μηχανικός τρεμουλιάζει, που πέφτει κάτω και ξανά σηκώνεται για να χορέψει με συνοδεία την ειδική μελωδία του μηχανικού, εμπνευσμένη από τη σφουγγαράδικη λεβεντιά και αντρειοσύνη). 

Ο Θ. Κλωνάρης δίδαξε τον χορό στο Λύκειο Ελληνίδων και αρκετοί νέοι μας έμαθαν να τον χορεύουν, ενθουσιάζοντας Έλληνες και ξένους.

Τα Ναυτικά μας Μουσεία

Στη Σύμη

Το 1983 δημιουργήθηκε το μουσείο ναυτικής τέχνης στη Σύμη που το 1990 στεγάστηκε σε ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά νεοκλασικά σπίτια της περιοχής, εκεί που βρισκόταν ο κεντρικός ταρσανάς του νησιού. 

Διαθέτει ειδικό τμήμα αφιερωμένο στη σπογγαλιεία με εκθέματα όπως: σκάφανδρα, καταδυτικές μηχανές, είδη σφουγγαριών, σκανδαλόπετρες και άλλα εξαρτήματα σφουγγαράδων και ομοιώματα σπογγαλιευτικών σκαφών. 

Τα ναυτικά εξαρτήματα και τα εργαλεία συνέλεξε ο παραδοσιακός μηχανουργός της Σύμης Τάσος Αναστασιάδης. Τα ομοιώματα των σκαφών είναι έργα του Αντώνη Πολιά.

Στην Κάλυμνο

Το Ναυτικό μουσείο της Καλύμνου στεγάζεται επίσης σε ένα από τα πιο ωραία νεοκλασικά στο λιμάνι του νησιού και άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό το 1994. 

Το μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων αφορά στη σπογγαλιεία και περιλαμβάνει μια εντυπωσιακή συλλογή παλιών φωτογραφιών, τον πλήρη εξοπλισμό των παλαιότερων 
συστημάτων κατάδυσης, τα μηχανήματα και τα εργαλεία για την επεξεργασία των σφουγγαριών. 

Πρόσφατα το Ναυτικό μουσείο Καλύμνου αγόρασε ένα από τα τελευταία σπογγαλιευτικά σκάφη του νησιού, έναν αχταρμά, τον οποίο πρόκειται να συντηρήσει, να αποκαταστήσει και να εκθέσει. 

Επίσης στο μουσείο παραχωρήθηκαν δύο ακόμη σκάφη: ένα πέραμα που χρησιμοποιείτο ως καγκάβα, και ένα λίμπερτι χρησιμοποιείτο ως μηχανότρατα, μουσειακής και αυτά αξίας, τα οποία προορίζονται για εκθέματα ναυτικής παράδοσης.

Στη Λήμνο

Το τρίτο μουσείο για τη σπογγαλιεία είναι το «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας» στη Νέα Κούταλη Λήμνου. Το μουσείο βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού. 

Η συλλογή περιλαμβάνει τον πλήρη εξοπλισμό του συστήματος κατάδυσης με σκάφανδρο, ιστορικά στοιχεία από την παλιά πατρίδα των Κουταλιανών, είδη σφουγγαριών και αρχαία αντικείμενα που ανέσυραν οι σφουγγαράδες από το βυθό της θάλασσας. 

Πρόκειται για ένα σύνολο 106 αντικειμένων, στην πλειονότητα τους αμφορείς από ναυάγια στην Ανατολική Μεσόγειο, τα οποία άρχισε να συλλέγει από τη δεκαετία του 1960 ο τότε διευθυντής του Δημοτικού σχολείου, Ιορδάνης Αλευρόπουλος, που το 1963 κατάφερε να εξασφαλίσει άδεια δημιουργίας συλλογής αρχαιοτήτων.

Από το ένθετο "Επτά Ημέρες" της εφημερίδας "Καθημερινή" στις 13-9-1998
ΣΦΟΥΓΓΑΡΙ ΚΑΙ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ